3: Weerstandsvermogen en risicobeheersing

Deze paragraaf beschrijft de voor de gemeente Scherpenzeel relevante financiële risico’s, uitgaande van de actuele situatie, zowel in- als extern. Risicomanagement is een integraal onderdeel van de bedrijfsvoering van de gemeente. Hierdoor is het mogelijk om bij besluitvorming eventuele risico’s op een juiste wijze te wegen. Deze paragraaf start met een toelichting op het doel van risicobeheer. Daarna wordt het risicoprofiel uiteengezet door de benodigde weerstandscapaciteit te relateren aan de beschikbare reserves. Vervolgens worden de belangrijkste risico’s weergegeven. Het kader is vastgelegd in Nota reserves en voorzieningen 2015 en de Financiële verordening gemeente Scherpenzeel 2017.

3.1 Doel van Risicobeheer
Risicobeheer is gericht op het verschaffen van een redelijke mate van zekerheid ten aanzien van de realiseerbaarheid van de gemeentelijke doelstellingen, de beheersing van risico’s in bedrijfsprocessen en projecten, de betrouwbaarheid van de financiële verslaglegging en de naleving van relevante wet- en regelgeving. Bij het nemen van belangrijke beslissingen met een onzekere uitkomst worden de risico’s overwogen alvorens tot een besluit te komen. Hierbij wordt dus expliciet de mate van risicoacceptatie bepaald en worden de financiële risico’s die van invloed zijn op de beleidsuitvoering inzichtelijk en beheersbaar gemaakt. Door het inzicht in de risico’s worden de raad, het college en de organisatie in staat gesteld om op een verantwoorde wijze besluiten te nemen, zodat de risico’s nu en de risico’s gerelateerd aan toekomstige ontwikkelingen/investeringen in verhouding staan tot de vermogenspositie van de organisatie.   
Niet alle risico’s laten zich financieel vertalen. Er zijn diverse risico’s die geen financiële gevolgen hebben, maar wel belangrijk zijn om in beeld te hebben. In deze paragraaf ligt de nadruk op de financiële risico’s omdat aan de hand daarvan het weerstandsvermogen wordt bepaald. Dit is een wettelijke verplichting die uit het Besluit Begroting en Verantwoording (BBV) komt.   
Om inzicht in de risico’s van de gemeente te verkrijgen, is een risico-inventarisatie uitgevoerd die twee keer per jaar wordt geactualiseerd. Door een risicosimulatie wordt het benodigde weerstandsvermogen berekend. De weerstandsratio geeft de verhouding weer tussen de beschikbare en de benodigde weerstandscapaciteit. De beschikbare weerstandscapaciteit is een optelling van de algemene reserve, de post onvoorzien en de berekening van de onbenutte belastingcapaciteit. Op basis van het risicobeleid is het gewenste weerstandsvermogen bepaald door de risico’s te kwantificeren naar hun maximale financiële impact maal de kans dat het risico zich voor kan doen.
Voor de beoordeling is de onderstaande schaalindeling gehanteerd.

3.2 Risico-inventarisatie

Toelichting risico’s en beheersmaatregelen

01. Kwetsbaarheid omvang gemeentelijke organisatie
Een kleine organisatie is relatief kwetsbaar. Bij ziekte en uitval van medewerkers is het lastig de continuïteit te waarborgen.
Beheersmaatregelen: We zetten in op vitaliteit en actieve budgetbewaking.

02. Informatiebeveiliging
Organisaties hebben tegenwoordig vaak te maken met cybersecurity-incidenten. De gevolgen daarvan voor de bedrijfsvoering kunnen groot zijn. De dienstverlening kan stilvallen, maar ook de bescherming van persoonsgegevens loopt gevaar. Net als processen die kwetsbaar zijn voor beïnvloeding van buitenaf. ‘Bijvoorbeeld verkiezingen, maar ook vergunningsprocessen en processen in het domein van werk en inkomen.
Beheersmaatregelen: In samenwerking met Veenendaal doen wij op technisch gebied alles wat mogelijk is om hacks en andere ongewenste inbreuken op onze systemen te voorkomen.
Daarnaast zijn wij voortdurend bezig om awareness over informatieveiligheid bij de medewerkers te vergroten en sturen we op beveiligd mailen en SaaS-oplossingen.

03. Hogere energiekosten
Als gemeente Scherpenzeel nemen we tot 31-12-2023 gas af van Vattenfall en elektriciteit via DVEP via een regulier contract. Deze contracten lopen via het collectief Stedendriehoek. In oktober 2022 hebben we als gemeente over moeten stappen van Gazprom naar Vattenfall, daarnaast zijn de energieprijzen ook flink gestegen.
Vanaf 1-1-2024 stappen we over naar EnergieWEB, een samenwerkingsverband met de gemeenten Wageningen, Ede en Barneveld. We kopen dan samen met ‘OM Nieuwe energie’ energie in op de dagmarkt en rechtstreeks van duurzame opwek. Dit levert per uur variërende tarieven op. Ook gas zal via OM Nieuwe energie worden ingekocht.
Daar het verdere verloop van dit proces grote onzekerheden kent, is het onderdeel gemaakt van de risicoparagraaf.
Beheersmaatregelen: Samenwerken met de regio voor een zo gunstig mogelijke aanbesteding.

04. Verontreinigingsincident riolering
Wanneer er een ernstig milieudelict plaatsvindt waarbij sanering noodzakelijk is, is de provincie projectleider en is ook het bevoegd gezag over de saneringsaanpak en de urgentiebepaling. Wie opdraait voor welke kosten is vooraf niet bekend.
Beheersmaatregelen: We voeren het gemeentelijke waterplan uit en we nemen maatregelen tegen grondwateroverlast volgens het Grondwaterbeleid- en beheersplan.

05. Overschrijding op civiele projecten
Er worden op dit moment veel projecten opgestart. Tevens Loopt er nog een groot civiel project.
Door de gestegen grondstof prijzen en (kleine) aanpassingen binnen projecten kunnen er overschrijdingen ontstaan.

06. Planschadeclaims
Door de actualisatie van bestemmingsplannen loopt de gemeente risico op planschadeclaims. De gemeente hanteert hiervoor een planschade-risico-analyse.

07. Huisvesting onderwijs
Voor de huisvesting onderwijs is de verordening van toepassing. Door sterk stijgende bouwkosten voldoen de landelijke normeringen niet langer. In de bouwsector is sprake van schaarste zowel op het gebied van materialen als personeel. Het Rijk en de VNG hebben gemeenten indringend geadviseerd om hier rekening mee te houden.

08. Rampen en Calamiteiten
De afgelopen jaren deed dit risico zich daadwerkelijk voor en hield het coronavirus de wereld steeds in haar greep. Dat gold ook voor de gemeente Scherpenzeel.
Beheersmaatregelen: We houden ons crisisplan up-to-date, maar rampen en calamiteiten kunnen ook doorwerken in de financiële positie van de gemeente (incidenteel, en mogelijk ook structureel).

09. Bezuinigingen op de Wet sociale werkvoorziening (Wsw)
Het Rijk voert een (oplopende) bezuiniging door op de Wsw-gelden. Het risico is aanwezig dat de kosten minder snel dalen dan de ingevoerde bezuiniging van het Rijk.

10. Jeugdzorg, volumestijging door open-einde-regelingen
Gemeenten hebben volgens de Jeugdwet een zorgplicht. Dit betekent dat iedere jongere die volgens een wettelijke verwijzer (gemeente, gecertificeerde instelling, (huis)arts, rechter) wordt verwezen naar een zorgaanbieder de zorg moet krijgen die nodig is. Hiermee is er sprake van een openeinderegeling. Als het aantal kinderen in zorg toeneemt betekent direct dat de zorgkosten stijgen. Het Rijk komt vanaf 2021 met extra middelen over de brug om de tekorten bij gemeenten te verkleinen, toch blijft hiervoor een risico voor gemeenten.
Beheersmaatregelen: regionaal samenwerken en blijven inzetten aan de voorkant.

11. Taakstelling Sociaal Domein
In de begroting 2022-2025 was een taakstelling opgenomen voor het Sociaal Domein van jaarlijks € 400.000. In 2022 is gestart met het formuleren, uitwerken en implementeren van beheersmaatregelen. Toch zien we hier een risico, omdat door de open-einde-regelingen de kosten lastiger te beteugelen zijn en vanwege het feit, dat voor een kleine gemeente fluctuaties in aantallen cliënten een relatief grote impact hebben.

12. Langer thuiswonen, effect WMO
Doordat mensen tegenwoordig langer thuis wonen, is de vraag naar WMO-voorzieningen groter. Dit heeft effect op de beschikbare middelen.
Beheersmaatregelen: het voeren van actieve regie door het Sociaal Team.

13. Omgevingswet (implementatie en uitvoering)
Met ingang van 2024 treedt de Omgevingswet in werking. De invoering heeft gevolgen voor de bedrijfsvoering, met name op het gebied van personele bezetting, ICT, voorzieningen en legesopbrengsten. Van de totale omvang is op dit moment nog geen compleet beeld beschikbaar.

14. Grondexploitaties
Exploitatie van bouwgrond gaat per definitie gepaard met risico’s. Binnen bepaalde marges zijn de risico’s beheersbaar. Inherent aan een bouwgrondexploitatie is altijd het meerjarig karakter. Om dit proces goed te kunnen beheersen is het noodzakelijk voortdurend inzicht te hebben in de ontwikkeling van baten en lasten. In de paragraaf grondbeleid wordt uitgebreid ingegaan op de lopende grondexploitaties.

3.3 Weerstandscapaciteit

Voor bepalen van het benodigde weerstandsvermogen zijn alleen de nu bekende risico's meegenomen. Indien er nieuwe projecten worden gestart, kan het risicoprofiel veranderen en daarmee dus ook het benodigde weerstandsvermogen.   
Voor de kwalificatie van bovengenoemde ratio van het weerstandsvermogen wordt bij veel gemeenten onderstaande tabel gehanteerd:

3.4 Kengetallen
Om de horizontale verantwoording te versterken zijn gemeenten verplicht om een basis set van vijf financiële kengetallen op te nemen in de paragraaf weerstandsvermogen. De kengetallen vormen een verbinding tussen de verschillende aspecten die de raad in haar beoordeling van de financiële positie moet betrekken om daar een verantwoord oordeel over te kunnen geven. Zij leveren daarmee ook een bijdrage aan hun kaderstellende en controlerende rol. Het gebruik van kengetallen heeft geen functie als normeringsinstrument in het kader van het financieel toezicht door de provincies of het Rijk. Het gaat om de volgende kengetallen:
▪ Netto schuldquote
▪ Solvabiliteitsratio
▪ Grondexploitatie
▪ Structurele exploitatieruimte
▪ Belastingcapaciteit; woonlasten meerpersoonshuishoudens

Beoordeling van de kengetallen

Een afzonderlijk kengetal zegt weinig over hoe de financiële positie moet worden beoordeeld. Zo hoeft een hoge schuld niet per se een nadelig effect te hebben op de financiële positie, maar is dat afhankelijk of en wat er aan eigen vermogen en baten tegenover die schuld staat en hoe groot de kans is dat de schuld weer wordt afgelost. Het is daardoor niet mogelijk om een individueel kengetal te gebruiken voor de beoordeling van de financiële positie. De kengetallen moeten altijd in samenhang worden bezien, omdat ze alleen gezamenlijk en in hun onderlinge verhouding een goed beeld kunnen geven van de financiële positie van een gemeente. De kengetallen zijn daarom gezamenlijk opgenomen in de paragraaf weerstandsvermogen en risicobeheersing. Voor de beoordeling wordt uitgegaan van onderstaande signaalwaarden:

Omdat de kengetallen zoals vermeld in hun onderlinge relatie moeten worden bezien in de beoordeling van de financiële positie, worden deze voorzien van de hieronder weergegeven toelichting.

Netto schuldquote
Hoe hoger de schuld, hoe hoger de netto schuldquote. De netto schuldquote weerspiegelt het niveau van de schuldenlast van de medeoverheid ten opzichte van de eigen middelen (baten exclusief mutaties in de reserves) en geeft een indicatie van de druk van de rentelasten en de aflossingen op de exploitatie. Objectief gezien is de netto schuldquote van de gemeente Scherpenzeel niet hoog (een netto schuld van maximaal 90% wordt als aanvaardbaar gezien).

Solvabiliteitsratio
Dit kengetal geeft inzicht in de mate waarin de gemeente in staat is aan haar financiële verplichtingen te voldoen. Hoe hoger de solvabiliteitsratio, hoe groter de weerbaarheid van de gemeente. De mate van weerbaarheid geeft in combinatie met de andere kengetallen een indicatie over de financiële positie van een gemeente.

Grondexploitatie
Het kengetal grondexploitatie geeft aan hoe groot de grondpositie (de waarde van de grond) is ten opzichte van de totale (geraamde) baten. Overigens zegt dit kengetal niets over de looptijd, courantheid en risico’s van de betreffende grondexploitaties. In de paragraaf grondbeleid wordt daar nader op ingegaan.

Structurele exploitatieruimte
Dit kengetal geeft aan hoe groot de structurele exploitatieruimte is, doordat wordt gekeken naar de structurele baten en structurele lasten en deze worden vergeleken met de totale baten. Een positief percentage betekent dat de structurele baten toereikend zijn om de structurele lasten (waaronder de rente en aflossing van een lening) te dekken.

Belastingcapaciteit; woonlasten meerpersoonshuishoudens
Voor de gemeenten wordt de belastingcapaciteit in het lopende jaar gerelateerd aan de hoogte van de landelijke gemiddelde woonlasten (OZB, riool- en afvalstoffenheffing) over het voorgaande jaar. Bij de heffingen wordt gestreefd naar kostendekkende tarieven. Het staat de gemeente vrij om bij de inkomsten te opteren voor een lagere heffing dan wettelijk is toegestaan.